Trang chủ
Một ví dụ nữa, người Á đông có khuynh hướng “trọng nam khinh nữ” hay nhẹ nhàng hơn là thích “có nếp có tẻ” . Một người đã có 4 đứa con gái thường có khuynh hướng hy vọng đứa tiếp là con trai hơn là người đang chỉ có 1 đứa con gái.
Đó là hiện tượng mà người ta gọi là “ảo tưởng của tay đánh bạc” (gambler’s fallacy, fallacy có thể dịch là ngụy biện, nhưng trường hợp này gọi là ảo tưởng có vẻ thích hợp hơn).
Ảo tưởng này được diễn đạt như sau:
1- X có khả năng xảy ra như Y
2- Khả năng Y đã xảy ra quá nhiều
3- Vậy, X sẽ sớm xảy ra.
Bài này sẽ phân tích cơ sở của sai lầm đó, và vì sao nó là một sai lầm dựa vào khái niệm sự kiện độc lập và luật số lớn. Qua đó sẽ thấy mặc dù xác suất là một khái niệm tự nhiên nhưng không đơn giản và chịu ảnh hưởng lớn bởi suy nghĩ và tâm lý của con người.
Điều đơn giản nhất không phải ai cũng thấy là: kết quả của (các) lần tung đồng xu trước hoàn toàn không ảnh hưởng đến lần sau. Nói cách khác đồng xu không có trí nhớ (chỉ có chúng ta mới có trí nhớ :-)). Mỗi lần tung là một lần độc lập và khả năng sấp hay ngửa của mỗi lần đều luôn luôn là 0.5 bất chấp kết quả trước đó.
Diễn đạt một cách ”khoa học” hơn, giả sử ta tung 10 đồng xu, đều là ngửa hết ta có dãy:
NNNNNNNNNN
Bây giờ ta tung một lần nữa thì khả năng là NNNNNNNNNNN (thêm một lần ngửa nữa) cũng đúng bằng khả năng NNNNNNNNNNS (lần thứ 11 là sấp).
Tính toán cụ thể thì hai khả năng này đều bằng 0.511.
Để hiểu tính độc lập ta xem trò xổ số, có 10 số ghi trên 10 quả cầu và bỏ vào lồng quay. Nếu sau khi lấy ra ta không bỏ cầu trở lại, thì sự kiện lấy quả cầu tiếp theo đúng là không độc lập và nó phụ thuộc vào kết quả trước đó.
Thật vậy, nếu ta hy vọng vào số 8 chẳng hạn, thì xác suất có quả cầu đầu tiên mang số 8 là 1/10.
Khi quả cầu thứ nhất đúng là số 8 thì xác suất quả cầu thứ hai là số 8 là zê rô, đơn giản là vì nó không còn trong lồng nữa.
Khi quả cầu thứ nhất không là số 8 thì hy vọng của ta sẽ tăng lên với quả thứ hai, đơn giản là vì còn lại chỉ 9 quả (và có quả số 8 trong đó), xác suất lúc này là 1/9 (hơn 1/10) v.v…
Nhưng thực tế thì trò xổ số không như vậy, sau khi quay người ta bỏ lại quả cầu vào trong lồng. Mọi sự lại trở nên như ban đầu. Xác suất có một số nào đó luôn luôn là 1/10 trong mỗi lần quay. Thành thử chuyện nuôi số đúng là ảo tưởng, về mặt xác suất. Và mọi trò bịp dựa vào các con số đã ra trước đó để đoán số ra sau đều không có cơ sở!
Tính độc lập cũng là thuộc tính của việc sinh con trai hay con gái trong mỗi lần mang thai. Nói thẳng ra việc đẻ con gái hay trai chẳng khác gì việc chúng ta tung một đồng xu!
Khi hỏi một người nào đó, nếu gieo đồng xu 5 lần thì theo anh tình huống nào sẽ khó xảy ra hơn (S: sấp, N: ngửa):
SSSSS (1)
Hay
SNNSN (2)
Thì chắc là trong phần lớn trường hợp, bạn sẽ được câu trả lời là (1) khó xảy ra hơn. Điều đó cũng tương tự như chúng ta sẽ ngạc nhiên khi một gia đình có 5 người con gái, mà không ngạc nhiên khi gặp một gia đình có 1 trai, 1 gái, 1 gái, 1 trai, 1 gái !!!
Thực ra, như lập luận ở trên, xác suất xảy ra (1) cũng đúng bằng (2).
Khuynh hướng tâm lý con người cho rằng (1) là đặc biệt, nó có một khuôn mẫu (pattern), trong khi đó việc sinh trai hay gái là ngẫu nhiên. Nhiều sự kiện ngẫu nhiên nhưng cuối cùng lại được một sự kiện “chẳng có vẻ ngẫu nhiên” bằng một phát biểu có tính “tổng kết”, ví dụ cả 5 đứa đều là con gái, cả 5 lần đều sấp!!! Còn (2) có vẻ lộn xộn, “không có quy luật”, và do đó dễ xảy ra hơn!!!
Tuy nhiên nếu chúng ta hỏi một người, theo anh bây giờ chúng ta gieo 5 đồng xu. Chúng ta có thể hy vọng lần đầu tiên sẽ S, lần hai N, lần ba N, lần bốn S, lần năm N, chính xác như vậy, liệu khả năng này có thể đạt được không. Câu trả lời sẽ là “rất khó”. Có nghĩa là nếu chúng ta xem trường hợp (2) là một khuôn mẫu (pattern) thì nó cũng sẽ được đối xử ngang hàng với (1), về mặt khả năng xảy ra.
Cũng vậy, chúng ta thấy ngạc nhiên đối với một gia đình có 5 con gái, nhưng nếu bây giờ chúng ta phải đi tìm một gia đình có 5 con, theo thứ tự là 1 trai, 1 gái, 1 gái, 1 trai, 1 gái, thì, bảo đảm, nó cũng cực kỳ khó khăn đến mức….đáng ngạc nhiên!!!
